تعیین میزان ترافیک و الگوی سفر های
شهری بر مبنای استفاده از اطلاعات کد پستی در سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS)
مقدمه
از
آنجائیکه اینجانب در حدود ده سال پیش اعلام آمادگی برای انجام خدمات داوطلبانه
برای موسسه نحقیقات سرطان (انستیو کانسر) در زمینه سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) نمودم؛ که بعد
از حدود دو سال تحقیق ؛ روش شناسی مدونی بر مبنای بانک اطلاعاتی سیستم کد گذاری
پستی کشور ارائه و مورد تصدیق معاونت بیماری های غیر واگیر وزارت بهداشت و درمان و
آموزش پزشکی آن زمان قرار گرفت.
از آنجائیکه این روش میتواند در زمینه های متنوعی بکار
گرفته شود؛ اینجانب به صورت خود جوش اقدام به تحقیق و انتشار مقالاتی در زمینه های
دیگر نمودم که از آن جمله میتوان علاوه بر زمینه های اپیدمی لوژیک در زمینه های
شاخص های اقتصادی و اشتغال زایی؛ سطح خدمات بهداشتی و سلامت، توسعه پایدار؛ مدیریت
بحران و .... نمودم.
از آنجا که معضل ترافیک یکی از دغدغه های کلان شهر های کشور
میباشد تصمیم بر آن شد که از توانمندی های این سیستم در این مورد نیز مورد استفاده
قرار گیرد.
در این مقاله تمرکز بر علت و چرایی گسترش و تداوم موج
ترافیکی با وجود احداث معابر متعدد در سطح شهر تهران میباشد .
مواد و روش ها
در ابتدا مهم ترین آیتم، متدولوژی طرح برای پوشش خواسته های مورد نظر میباشد از این رو ؛ تشریح ساختار اصلی
تحقیق لازم و ضروری میباشد.
خصوصيات كد پستي
بعد از تحقیقات مفصلی که برای انستیتو کانسر انجام گرفت در
نهایت؛ کد پستی با توجه به کد گذاری پستی کل کشور؛ مورد توجه قرار گرفت و با اداره
مربوطه به نام اداره ي کد گذاری و
جغرافیائی پست کشور تماس گرفته شد؛ و پس از آن با درخواست تشکیل جلسه به دفتر یکی
از اعضای هیئت مدیره ي وزارت پست و تلگراف و تلفن؛ جناب آقای مهندس حسین آبادی به
همراه کارشناس مربوطه جناب آقای مهندس باستانی؛ هدایت شديم. نتيجه ي اين تلاش
توضيح كامل خصوصیات کد پستی به همراه
ارائه ي مستندات تهیه شده بود که به طور خلاصه به شرح زير است:
کل کشور به 8 مرکز پستی تقسیم گردیده است. عدد 2 به علت
شباهت به 3 به کار گرفته نمی شود و همین طور عدد صفر به علت رسم الخط آن به صورت
نقطه، در کدها بکار نمی رود. تمام ارقام
کد پستی هر کدام یک مفهوم خاص را
می رساند. به عنوان مثال تمام کد های شهر تهران با عدد 1 شروع می شود و استان
خراسان با عدد 5 و حاشیه شهر تهران با عدد3، همانطور كه گفته شد شهر تهران به 8
منطقه تقسیم گردیده است شامل : مناطق پستی 11 تا 19 به جز 12. هرچه معابر از اصلی
به فرعی می رود کدها ریز تر می شوند:
1- تمامی سطح کشور از 35 سال پیش توسط یک
پیمانکار بلژیکی مورد کد گذاری قرار گرفته
است.
2- تمام عوارض دست ساز بشر یک کد پستی ده
رقمی دریافت می کنند حتی باجه های تلفن.
3- کدها دارای یک الگورتیم پیشرفته بوده و
هر عدد معرف یک خصیصه می باشد.
4- سطح کشور را به حدود 11000 محدوده ي
پستی که در اصطلاح فنی پست؛ گشت پستی می نامند، تقسیم نموده اند.
5- تا کنون در حدود 22 میلیون کد پستی ده
رقمی صادر گردیده که 16 میلیون آن مسکونی بوده و حدود 2 میلیون واحد آن خالی از
سکنه می باشد (آمار بر اساس اطلاعات تا سال 1385).
6- نحوه ي تقسیم این محدوده ها در داخل
شهرها بر اساس تراکم جمعیت و مساحت بوده و در سایر نقاط بر اساس جاده های ارتباطی
و عوارض طبیعی می باشد.
7- حدود محدوده ها در شهرها معابر و
خیابان ها می باشد به نحوی که هیچ واحد مسکونی در داخل دو محدوده قرار نمی گیرد.
این الگورتیم در مورد تمام محدوده های کشور صدق می کند
8- سطح مناطق 22 گانه ي شهر تهران با حدود
1900 محدوده پوشش داده شده است
9-
6
رقم اول کد پستی ده رقمی مربوط به اطلاعات جغرافیائی می باشد
10-کد پستی تحت هیچ شرایطی تغییر نکرده و نمی کند
11-نحوه آدرس دهی درست با تعریف اتحادیه جهانی پست به این نحو میباشد: معبر اصلی
یا محله- معبر ماقبل آخر- معبر آخر- پلاک- واحد ( که متاسفانه به علت عدم اطلاع
رسانی دقیق اصلا رعایت نمیگردد)
12-هر رکورد اطلاعات کد پستی ده رقمی شامل 29 فیلد اطلاعاتی توصیفی می باشد از
قبیل نوع کاربری (مسکونی – اداری- دولتی – اموزشی- تجاری ( به تفکیک 70 صنف) و شماره تلفن ثابت؛ نام
مالک و ...
13-این اطلاعات به طور پیوسته در حال به روز رسانی می باشند بدین منوال که دو
هزار نفر در سطح کشور و 200 نفر در سطح شهر تهران هر روز بصورت پیاده مسیر های
برنامه ریزی شده ای را طی تغییرات کاربری ها و نوسازی بناها ثبت می نمایند این
برنامه ریزی به نحوی است که هر ساله تمام مسیرها بازبینی می شود. این افراد هیچ
ارتباطی با ساکنان منازل برقرار نمی نمایند بلکه خود شرایط موجود ملک را بررسی و
ثبت می كنند.
با توجه به تفکیک اطلاعات
کاربری مسکونی و غیر مسکونی در هر محدوده، استفاده از کد پستی به عنوان
بهترین روش برای این مطالعات در نظر گرفته شد . زیرا با توجه به تعداد کد های پستی
ده رقمی که کاربری مسکونی دارند، در هر محدوده ي شهری یا روستائی با توجه به ضریب
خانوار که مرکز آمار ایران منتشر نموده،
افراد ساکن در هر محدوده قابل محاسبه می باشد؛ برای مثال این عدد در شهر تهران
برابر 1/4 می باشد.همچنین از این سیستم می توان معتبرترین تخمین های نفوس و مسکن
را استنتاج نمود زیرا در نحوه ي آمار برداری اطلاعات بر خلاف مرکز آمار ایران
واداره ثبت احوال هیچ سند و مدرکی دال بر اصالت شخص یا ملک طلب نمی گردد و فقط
اصالت وجود ملک و هر نوع ساخته ي بشری ملاک عمل کار آنها می باشد.
با کمک جناب آقای مهندس باستانی اینجانب به مسئول
انفورماتیک اداره ثبت احوال کشور سرکار خانم مهندس کاظمی معرفی شدم و ایشان نیز
توضیحاتی در خصوص درج کد پستی در کارت ملی اظهار نمودند و مشخص گردید کدهای پستی
از طریق خود اظهاری متقاضی درج می گردد و با بانک اطلاعاتی اداره کد گذاری صحت
گذاری نمی شود. تا کنون تمهیدی در خصوص ثبت مجدد تغییر محل سکونت که منتج به تغییر
کد پستی ده رقمی مندرج در کارت ملی می باشد اندیشیده نشده است.
در نهایت با توجه به اینکه نقشه های پستی اکثر نقاط کشور تا
5 رقم اول کد پستی تهیه شده، این نقشه ها
به عنوان نقشه پایه در نظر گرفته شد لازم
به ذکر است که میتوان بعدا نقشه ها را براساس کد 10 رقمی تهیه و استفاده نمود ولی
از انجا که این میزان دقت موضوعیتی در این نوع مطالعات ندارد برای همین نقشه ها تا
5 رقم انتخاب گردید
به پیوست یک نمونه
از نقشه های تهیه شده توسط اداره کد گذاری ارائه می گردد (شكل 1).
رقومی نمودن نقشه های شهر تهران
(اصطلاح جی ای اس کردن نقشه ها بدين معني كه نقشه فقط یک
نقاشی نيست و اطلاعات هم به آن ضميمه شده است.)
در نهایت نويسنده، شروع به
رقومی نمودن 18 شیت از نقشه های کاغذی دریافتی از اداره کد گذاری مربوط به شهر
تهران نمود. در ادامه با کمکهای سرکار خانم مهندس توکلی به صورت داوطلبانه کار
رقومی نمودن نقشه های شهر تهران در سال 1386 به پایان رسید. 
روش کار به این صورت بود که در ابتدا نقشه های کاغذی
دریافتی اسکن گردید و سپس در نرم افزار Autocad حدود محدوده ها و کد آنها رسم شد. در نهایت 18 شیت به هم دیگر
متصل و به ابعاد واقعی با کمک عکس های ماهواره ای تبدیل و بر همین مبنا به مختصات
اصلی منتقل گردید که در نهایت، دقت نقشه 70 متر خطا در 11 کیلومتر به صورت قطری
بود که در حد قابل قبولی قرار داشت (شكل 3) و سپس تمام نقشه های هر مرکز پستی
بصورت جداگانه پلات گردید و به مراکز مربوطه ارسال شد تا اقدام به تصحیح کدها و
حدود نا مشخص نمایند. در نهایت نقشه ها با تایید آن اداره نهائی گردید. در شکل (شكل 2) نقشه ي نهائی درج گردیده است .
همچنین در سال 1387 با عنایت جناب آقای نصیری مدیریت اداره
کد گذاری و جغرافیائی و همکاری جناب آقای مهندس جوادی تمام نقشه ها و کروکی هاي
استان تهران به صورت کاغذی در اختیار انستیتو کانسر قرار گرفت که همین سیستم برای
کل استان پیاده سازی گردد ولی از آنجا که اکثر نقشه ها به صورت کروکی بوده و عوارض
جغرافیائی مشخصی روی آنها درج نگردیده بود و مقیاس بعضی از آنها یک به دوهزار بود
که ابعاد خیلی بزرگی در حد نقشه های چند متری را شامل می شد، از این رو فقط به
تعداد 8 شیت نقشه از محدوده های کرج و دماوند قابل استفاده بودند که نقشه های کرج
در سال 1388 به اتمام رسید و نقشه های فیروزکوه و دماوند در سال 1389 (شكل 4).
برای سایر نقاط ایران، اگرچه از حوزه ي کاری انستیتو کانسر
خارج بود، ولی نقشه ي مدونی تهیه نگردیده و فقط بعضی از استان ها به صورت مستقل
اقدام به تهیه نقشه های با فرمت های دلخواه خود نموده اند از جمله نقشه های
کاداستر قزوین در برنامه مخصوص نقشه برداری Micro Station و نقشه های Autocad شهر تبریز
.نقشه ي روبرو نقشه ي جانمائی محدوده های پستی بر روی نقشه تهران می باشد که جهت
تعیین میزان خطا تهیه گردید.
از مزایای منحصر به فرد این روش مي توان به موارد زير اشاره
نمود:
1) انطباق کامل آن
با سایر نقشه ها و اطلاعات موجود در سطح کشور به صورتي كه می توان تمام نقشه های
جغرافیائی کشور را بر روی آن جانمائی نمود که در اصطلاح GIS آنرا Overlay می نامند.
2) عدم تغییر کدها
3) درج تغییرات توصیفی در بانک اطلاعاتی اداره ي کد گذاری و
جغرافیائی کشور
در مطالعات کنونی توجه صرفا بر شهر تهران میباشد و درج
اطلاعات بالا صرفا جهت معرفی توانمندی های این روش میباشد
نتایج
با دریافت اطلاعات کاربری مسکونی و غیر مسکونی از اداره
جغرافیایی و کد گذاری پست کشور که در اصل برای مطالعات پراکنش بیماری فیبرومیالژی توسط
دانشگاه علوم پزشکی ایران مورد استفاده قرار گرفته بود؛ اقدام به تهیه نقشه پراکنش
این مراکز در سطح شهر تهران گردید
همانطور که در نقشه درج گردیده میزان کل ابنیه بر مبنای کد
پستی 5 رقمی جانمایی گردیده است و مناطق با کاربری فضای سبز و متروک در نقشه کاملا
مشخص میباشد
و در نقشه زیر تراکم و پراکنش ابنیه مسکونی مشخص گردیده است
همانطور که مقایسه دو نقشه میتوان متوجه گردید مناطقی که
صرفا کاربری غیر مسکونی در آنها غالبیت دارد کاملا مشخص است.
از مهمترین ویژگی های این بانک اطلاعاتی امکان بررسی
تغییرات هر رکورد اطلاعاتی در طول زمان میباشد که این در بحث مطالعات سیستم های
اطلاعات جغرافیایی حائز اهمیت بسیاری بوده و در پاره ای موارد تغییرات این اطلاعات
گویایی نکات ارزشمندی خواهد بود. همچنین برای تدقیق این آمار از اطلاعات سامانه
کتاب اول نیز استفاده گردید. خوشبختانه نرم افزار ارائه شده حاوی کد پستی تمام
صنوف مندرج در بانک اطلاعاتی منتشره بوده و امکان استحصال این کد ها به راحتی
فراهم میباشد و با استفاده از آنها آمار اداره جغرافیایی و کد گذاری تدقیق گردید.
همچنین با بررسی ها انجام گرفته میتوان از بانک اطلاعاتی
وزارت دارائی – سازمان ثبت اسناد و املاک کشور اداره کل مالکیت صنعتی- بانک مرکزی – شهرداری تهران ؛ سامانه ثبت
معاملات و املاک کشور؛ اقدام به گرد اوری و به روز رسانی آمار اماکن غیر مسکونی
نمود ولی از آنجا که دسترسی به این آمار توسط نگارنده میسر نبود فقط به ذکر منبع
اکتفا گردید.
همچنین در پاره ای موارد اقدام به تحقیقات میدانی در تعدادی
از معابر اصلی گردیده تا استنتاجات اولیه تدقیق گردد و مناطق پر رفت آمد با
امکانات حمل و نقل عمومی تلفیق و مورد بررسی قرار گیرد
بحث
مهمترین عامل در تغییر رخنمون ترافیکی شهر تهران از آنجا
نشات گرفت که محدوده ممنوعه طرح ترافیک در کلان شهر تهران تعریف گردید؛ نکته حائز
اهمیت در این خصوص که احتمالا در هنگام تدوین این محدوده که طی نوزده مرحله از
ابتدای شهریور سال 1358 با ساعات محدود آغاز گردید و تا سال 1371 که به صورت کنونی
رشد یافت و تا سال 1385 تغییرات جزیی را تجربه کرده ؛ مد نظر قرار نداده اند ،
کاهش عیار ریالی اماکن مسکونی ساخته شده در این محدوده بوده و همین باعث عدم
سرمایه گذاری بابت نوسازی و بهسازی آنها میشود.
از آن طرف به علت محدودیت تردد و معضلات سیستم حمل نقل
عمومی در ده هفتاد و هشتاد که شاهد رشد اقتصادی قابل توجهی در کشور بودیم؛ صاحبان
مشاغل و صنایع رغبت چندانی به انتخاب محل در محدوده سنتی اداری از خود نشان نداده
و از آن طرف شهرداری تهران برای کسب درآمد اقدام به تغییر کاربری اماکن مسکونی
مناطق خوش آب و هوا تر کرد. این اقدام از چند جهت تاثیر مخربی بر رخنمون الگوی
سفرهای شهری داشت از یک طرف به علت عدم پیش بینی سیستم حمل و نقل عمومی به خصوص
مترو در آن مناطق علاوه بر فشار ترافیکی مضاعف بر معابر اصلی این محدوده ها ؛
کاربری مسکونی املاک و اماکن مجاور نیز تحت تاثیر آن واقع گردید به عنوان مثال با
فروش پذیره در مناطقی مانند خیابان میرداماد؛ گاندی؛ سعادت آباد؛ سهروردی؛ خرمشهر؛
آیت اله کاشانی؛ فرجام؛ دکتر شریعتی؛ فاطمی؛ قائم مقام فراهانی؛ الوند؛ احمد قصیر؛
شهید بهشتی و مطهری؛ میر عماد؛ مفتح و ...
به نحوی تحت تاثیر قرار گرفته اند که املاک و اماکن مسکونی بر این معابر یا کاربری
غیر مسکونی پیدا کرده اند یا متروک مانده اند و بالطبع آن ساکنین و متقاضیان املاک
مسکونی به نقاط دورتر شهر مهاجرت کرده و برای آمد و شد بار ترافیکی مضاعفی را به
شریان های اصلی شهر وارد مینمایند. این تغییرات به خوبی در بانک اطلاعاتی کد پستی
مشهود میباشد.
از آن طرف برای مناطق مرکزی شهر امکانات و تمهیدات آمد و
شدی فراهم گردیده؛ که با تمام ظرفیت مورد استفاده قرار نمی گیرند به عنوان مثال
ایستگاه مترو شهید طالقانی که در زمان طراحی با دسترسی به وزارت نفت و شرکت پالایش
و پخش فرآورده های نفتی و دو بانک معظم کشور همچنین دفتر مرکزی کارخانه جات پارس و
دفاتر شرکت های خارجی به عنوان معبر کلیدی بخش تجاری کشور به شمار میرفت ؛ هم
اکنون جز کم رفت و آمد ترین ایستگاههای مترو به شمار میرود.
همچنین با واگذاری امتیاز تجاری در تمام معابر سطح شهر عیار
املاک مسکونی واقع در ملک تجاری کاهش پیدا کرده و عدم رغبت دیگران به سکونت در آن
به بالطبع آن مراجعه به معابر غیر اصلی و تحمیل بار ترافیکی بر آن.
گرچه پدیده شب مردگی در مناطق مرکزی شهر مورد توجه متولیان
امر قرار گرفته ولی نکته مهمتر اماکن متروکه واقع در این معابر است به نحوی که
املاک پشت مراکز تجاری بر شریانهای اصلی به نحوی متروک مانده اند که خرابه ای بیش
نیستند و به علل ذکر شده انگیزه ای برای بازسازی و نوسازی آنها وجود ندارد زیرا نه
عیار تجاری دارند و نه کسی مشتاق به سکونت در آنها میباشد. از همین رو است که حدود
چهار میلیون واحد مسکونی خالی از سکنه در سطح شهر وجود دارد از املاک فوق اشرافی
مناطق بالای شهری تا اماکن متروکه و مخروبه مرکز و حاشیه شهر که همگی دارای اسناد
مالکیت نیز میباشند.
همچنین دور باطلی که در اثر فروش امتیاز اداری داده شد باعث
ازدیاد جمعیت و تردد در آن محدوده گشته و بالطبع آن داشتن امتیاز املاک تجاری
دارای صرفه اقتصادی بوده؛ و از همین رو املاک تجاری هم رو به فزونی گذاشته و همین
تردد مضاعف، تقاضای املاک اداری را مجدد افزایش میدهد و عیار املاک مسکونی کاهش و
منجر به مهاجرت داخل شهری میشود. که تمام اینها بار مضاعفی بر شریانهای اصلی
ترافیکی گذاشته و بار جدیدی به معابر ماقبل آخر اضافه مینماید و عیار مسکونی مناطق
مرکزی و پر تردد به شدت کاهش پیدا میکند؛ به نحوی که در مشاهدات میدانی نتایج قابل
تعمقی به دست آمد از آن جمله عدم وجود سکونت در املاک مسکونی املاک بر خیابان سهروردی از ابتدا تا انتها! وجود سه
مورد سکونت با همین شرایط در خیابان میرداماد. همچنین این نکته قابل توجه لازم به
ذکر است که این خصیصه بیشتر تا مرز خیابان جمهوری قابل مشاهده میباشد و در معابر
جنوبی تر این معبر این پدیده تقریبا به چشم نمی آید؛ که میتواند ناشی از بافت
اجتماعی و تراکم جمعیتی منطقه و قیمت زمین و مسکن در آن محدوده باشد.
این نکته حائز اهمیت میباشد که بررسی تغییر بافت اماکن سطح
شهر به خوبی با ترکیب اطلاعات بانک اداره جغرافیایی و کد گذاری با سامانه ثبت
معاملات و املاک کشور میتواند دیدگاه روشنی در دراز مدت ارائه نماید.
منابع
سازمان
زمین شناسی کشور مدیریت علوم زمین
دانشکده
بهداشت دانشگاه شهید بهشتی
مرکز
تحقیقات سرطان کشور
مجموعه
مقالات کنفرانس اپیدمیولوژی – دانشگاه شاهرود- 1389
انجمن
اپیدمیولوژیست های ایران
سازمان
بهداشت جهانی
معاونت کد
گذاری و جغرافیائی کشور
Universal postal union( اتحادیه پست جهانی)
دانشکده
ژئوماتیک دانشگاه خواجه نصیر طوسی
Wikipedia سایت دانشنامه آزاد
Environmental Systems Research Institute(Esri): the GIS software leader
